Venus trekt voor de zon langs

In Nederland en België begint het verschijnsel om 07.19 uur als aan de zonsrand linksonder (ruwweg in ‘7-uurspositie’) een piepklein indeukinkje aan de zonsrand is te zien. Dat deukje wordt in twintig minuten langzaam groter, totdat omstreeks 07.39 uur een volledige zwarte stip tegen de zon afsteekt. Het donkere silhouet van Venus trekt steeds verder over de zonneschijf. Om 10.22 uur is de kortste afstand ten opzichte van het middelpunt van de zon bereikt. Daarna vervolgt de donkere stip zijn weg naar de zonsrand ‘rechtsonder’ (ruwweg in ’16-uurspositie’). Om 13.03 uur kleeft zij aan de zonsrand. Twintig minuten later is Venus van de zonneschijf verdwenen.

Venus is ongeveer even groot als de aarde en staat op het moment dat zij tussen onze planeet en de zon door trekt ook het dichtstbij. Op 8 juni bedraagt de afstand van Venus ‘slechts’ 43 miljoen kilometer. De schijnbare diameter van Venus is daardoor ook het grootst en bedraagt iets meer dan 3 procent van die van de zonneschijf.

Bescherm de ogen!

Het donkere silhouet van Venus is zo groot, dat de ‘minizonsverduistering’ met het blote oog is te volgen. Maar wie het verschijnsel wil waarnemen, heeft op z’n minst een ‘officieel’ eclipsbrilletje nodig om er geen ernstig oogletsel aan over te houden! Het licht van het omringende deel van de zon blijft namelijk even fel. Net als op iedere andere dag kan staren naar de zon levenslange blindheid veroorzaken!

Venusexpedities

Vroeger maakten astronomen verre reizen om Venusovergangen waar te nemen. Door vanaf de meest afgelegen plaatsen op aarde metingen te verrichten, konden zij voor het eerst de afstanden in ons zonnestelsel berekenen. De vier contacttijden (de tijdstippen waarop Venus precies raakt aan de rand van de zonneschijf) verschillen namelijk voor elke plek op aarde. Dit komt doordat vanuit elke plaats op aarde de baan van Venus op een andere manier op de zon geprojecteerd wordt.

Juist dit effect kan op een slimme manier gebruikt worden om de Astronomische Eenheid (= gemiddelde afstand van de aarde tot de zon) te bepalen. Hiervoor is slechts een precieze meting van de contacttijden nodig op twee plaatsen die liefst zo ver mogelijk van elkaar af liggen. Zulke metingen waren de belangrijkste en meest omvangrijke die astronomen in de achttiende en negentiende eeuw uitvoerden. Legendarisch zijn de Venusexpedities van de Franse sterrenkundige Le Gentil naar India (1761 en 1769) en van de Britse kapitein James Cook naar de Stille Zuidzee (1769). In de negentiende eeuw bleef ook Nederland niet achter. In 1874 reisde een groep astronomen af naar het eiland Réunion in de Indische Oceaan. De waarnemingen vielen door bewolking echter grotendeels in het water, zodat deze Nederlandse expeditie een teleurstellend resultaat opleverde. Nederlandse waarnemingen van de Venusovergang van 1882 in Curaçao en Belgische waarnemingen in Chili waren daarentegen wél succesvol.

Unieke meting via internet

Doordat Venus en de aarde slechts zelden in één lijn met de zon staan, zijn er in totaal tot nu toe slechts vijf overgangen (in 1639, 1761, 1769, 1874 en 1882) actief door de mensheid waargenomen. Met behulp van radar kan de Astronomische Eenheid tegenwoordig veel nauwkeuriger worden bepaald dan met een Venusovergang mogelijk is. Tegenwoordig hoeven dus geen grote expedities meer te worden ondernomen. Maar de overgang van 8 juni 2004 biedt echter een zeer grote hoeveelheid mensen over de hele wereld de unieke mogelijkheid om op een leuke en makkelijke manier de schaal van ons zonnestelsel opnieuw op te meten.

Dankzij internet is het fenomeen wereldwijd live te volgen. Op Venusvoordezon.nl worden live webcasts getoond vanuit de hele wereld, met name vanaf de ‘Dutch Open Telescope’, een Nederlandse zonnetelescoop op La Palma. Er wordt razendsnel van continent naar continent geschakeld om scholieren en andere belangstellenden met elkaar in contact te brengen. Zij kunnen hun waarnemingen dan via een ‘on line calculator’ verbinden om zo gezamenlijk de afstand van de aarde tot de zon uit te laten rekenen. Voor Nederlandse en Vlaamse scholieren die met hun klas de beste waarneming verrichten, zijn prijzen beschikbaar.

Zwarte druppel

Waarnemingen van de Venusovergang dragen weliswaar niet meer bij aan een nauwkeuriger afstandsbepaling, wél zijn er nog enkele onbegrepen effecten waarover astronomen meer zouden willen weten. Zo treedt op het moment dat Venus de binnenste rand van de zon raakt het ‘zwarte druppeleffect’ op. Nog ongeveer een minuut nadat Venus moet zijn losgekomen of voordat zij de zonsrand raakt, ‘kleeft’ de planeet al als een soort uitgerekte druppel vast aan de zonsrand. Dit verschijnsel werd wel toegeschreven aan het feit dat Venus een atmosfeer heeft. Maar het lijkt eerder te maken te hebben met waarneming door een telescoop en het feit dat de rand van de zon donkerder is dan het midden van de zonneschijf.

Een ander bijzonder effect is het ‘aureool’ dat rond de zwarte stip te zien kan zijn als zij de zonneschijf deels raakt of aan het verlaten ls. Dat wordt veroorzaakt door zonlicht dat door de dikke Venusatmosfeer word afgebogen en zo als een ring om de planeet straalt. Het was de waarneming van deze lichtring aan de hand waarvan de Russische astronoom Mikhail Lomonósov in 1761 concludeerde dat Venus een dampkring heeft.

Activiteiten

Voor en tijdens de Venusovergang zullen in Nederland en België tal van publieksactiviteiten plaatsvinden.

Op 1 juni vindt van 12.30 tot 17.00 u. op Museum Sterrenwacht Sonneborgh in Utrecht het speciale symposium ‘Venus voor de zon’ plaats. Wie de lezingen wil bijwonen kan zich aanmelden via tel. 030-2302818 of via info@sonnenborgh.nl. De toegang tot het symposium bedraagt slechts € 5,--.

Op 8 juni zal de Venusovergang vanaf diverse publiekssterrenwachten zijn te volgen. Speciale knooppunten zijn Groningen, waar tijdens het lustrum van de universiteit veel aandacht aan de Venusovergang zal woren geschonken; Volkssterrenwacht Copernicus in Haarlem-Overveen, waar Carl Koppeschaar van Kennislink met middelbare scholieren uit Nederland en aan de andere kant van de aarde de afstand van de aarde tot de zon wil opmeten; Universiteitsmuseum Utrecht, waar klassen van middelbare scholen een educatief programma volgen dat onder andere bestaat uit een lezing over de Venusovergang door wetenschapsjournalist Govert Schilling; Museum Sterrenwacht Sonneborgh in Utrecht, waar de Venusovergang met de speciale zonnetelescopen van de sterrenwacht kan worden bekeken en waar via een geprojecteerd zonsbeeld van ruim 1 meter Venus tijdens haar tocht langs de zon kan worden gevolgd; Leiden, waar het zonsbeeld op de Korenbeursbrug eveneens op een groot scherm zal worden geprojecteerd en waar Vincent Icke en andere Leidse sterrenkundigen uitleg zullen geven.

Mocht het op 8 juni bewolkt zijn, dan is er een live verbinding met de Dutch Open Telescope op La Palma en met telescopen op andere plaatsen op de wereld die via de nationale website Venusvoordezon.nl kunnen worden bekeken en worden geprojecteerd.

SOHO

Op 8 juni zal ook de ESA/NASA zonsverkenner SOHO de venusovergang waarnemen en beelden naar de aarde zenden. SOHO bevindt zich in een evenwichtspunt op 1,5 miljoen km van de aarde richting zon en is uitgerust met ultraviolettelescopen, spectrometers en coronagrafen voor zonswaarnemingen. SOHO hangt echter niet precies in lijn met het vlak van Venus en de zon en zal de planeet later ten zuiden van de zon langs zien trekken. Maar ook in dat geval zal de planeet als een grote zwarte stip tegen de corona, of heldere zonsatmosfeer afsteken. De dichtste nadering van Venus tot de zonsrand gezien door de instrumenten van SOHO vindt plaats om 15.40 uur Nederlandse tijd.

Ook TRACE, de Transition Region and Coronal Explorer die sinds april 1998 om de aarde draait, zal beelden van de Venusovergang naar de aarde seinen. Omdat TRACE op slechts 600 - 650 km hoogte om de aarde draait, zal deze zonsverkenner Venus wél over de zonneschijf zien trekken.

Nog één kans

Venusovergangen komen tot het jaar 3000 altijd paarsgewijs voor met een tussenpoze van 8 jaar. Er waren overgangen in 1631 en 1639, 1761 en 1769, 1874 en 1882. De eerstvolgende Venusovergang vindt plaats op 6 juni 2012. Deze overgang is slechts zeer gedeeltelijk vanuit Nederland en België te zien. Daarna duurt het tot 2117 en 2125 voordat weer een reeks Venusovergangen zal zijn te zien.