Sojoez: van Kazachstan naar Kourou

De ‘moeder' van de Russische lanceerraketten lijkt wel het eeuwige leven te hebben. Ze begon haar loopbaan in 1957 als de intercontinentale raket R7 of - wat meer poëtisch - Semjorka, dat zoiets als ‘raket nummer zeven’ betekent.

De Semjorka werd de basisversie van een standaarddraagraket die in aangepaste vorm en voorzien van verschillende extra rakettrappen gebruikt werd voor de lancering van satellieten in een baan om de aarde (zoals Spoetnik, Elektron, Interkosmos, Kosmos, Meteor, Molnija, Poljot en Prognoz), ruimtesondes naar de maan en andere planeten (zoals Loena, Mars, Zond en Venera) en bemande ruimteschepen (zoals Vostok, Voschod en Sojoez). De raket lanceert ook de van de Sojoez afgeleide onbemande Progress-bevoorradingsruimtetuigen naar het International Space Station (ISS).

Een rechtstreekse afstammeling van de legendarische Semjorka is de Sojoez-lanceerraket, waaruit over een periode van veertig jaar een hele familie ontstond. De Russische raket is robuust en betrouwbaar en levert waar voor haar geld. De lancering van een buitenlandse kunstmaan kost rond 35 miljoen euro. Op 29 augustus 2003 werd de 1682ste geslaagde lancering van de raket uitgevoerd. Toen vertrok vanaf de kosmodroom Bajkonoer de Progress M-48 naar het ISS.

De ruimteas Europa-Rusland

In 1996 werd het Frans-Russische Starsem opgericht voor de commerciële exploitatie van alle operationele Semjorka-varianten. Starsem staat voor Space Technology Alliance based on R-7 Semyorka launch vehicles. Naast Aérospatiale (35%, nu EADS) en Arianespace (15 %) maken ook het Russische TsSKB-Progress in Samara (25%) en het Russische ruimtevaartagentschap Rosaviakosmos (25%) er deel van uit.

De Starsem-lanceringen van Sojoez-raketten vinden nu plaats vanaf de kosmodroom Bajkonoer in Kazachstan. In het licht van het partnerschap met Arianespace ontstond al vlug de idee van eventuele Sojoez-lanceringen vanaf de Europese lanceerbasis Kourou in Frans Guyana.

Aan beide zijden werden de voor- en nadelen afgewogen en daarbij speelden niet alleen economische, maar ook technisch-logistieke en politieke overwegingen mee. Voor ESA ging het om een strategische alliantie. “Nauwere samenwerking met Rusland, dat op het vlak van rakettentechnologie over een uitstekende kennis van zaken beschikt, is voor beide partners zinvol”, vertelde toenmalige ESA-baas Antonio Rodotá na een bezoek aan Moskou.

In juni 2002 bevestigde de ESA-Raad op een bijeenkomst in het Canadese St. Hubert zijn belangstelling voor samenwerking met Rusland op het vlak van de ontwikkeling van een volgende generatie lanceerraketten en voor het gebruik van de Sojoez door Arianespace vanaf Europa’s ruimtehaven in Frans-Guyana. Hetzelfde jaar sloot de Europese Unie met Rusland een raamovereenkomst af over het project Sojoez-Kourou.

Sojoez neemt plaats van Ariane 4 in

Alle bemande Sojoez-vluchten vertrekken vanaf de kosmodroom Bajkonoer. Maar door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwam de belangrijkste lanceerbasis van Rusland plots in het buitenland, in Kazachstan, te liggen. Ondanks verdragen tussen Rusland en Kazachstan blijft er enige onzekerheid bestaan.

Daarom ging Rusland op zoek naar een ‘reservekosmodroom’ in verschillende meer zuidelijk gelegen gebieden van de wereld. Maar als gevolg van een onzekere financiering liepen deze plannen op niets uit. Aldus zag Rusland lanceringen vanuit Kourou wel zitten. Het werkpaard van de Europese ruimtevaart, de flexibele Ariane 4-raket maakte afgelopen februari zijn laatste vlucht. De Ariane 4 wordt niet meer geproduceerd ten voordele van de nieuwe Ariane 5. De Sojoez-raket kon niet alleen de Ariane 4 vervangen, maar zelfs haar plaats innemen...

Kourou heeft ten opzichte van Bajkonoer een groot voordeel. De Europese lanceerbasis bevindt zich namelijk vlak bij de evenaar. Joeri Koptev, hoofd van Rosaviakosmos, berekende dat het voordeel op het vlak van energie en dus van te lanceren satellieten een factor 2,5 bedraagt. In het licht van prijzen die ongeveer 20.000 euro per gelanceerde kilogram bedragen heeft Kourou dus een enorm economisch potentieel. De reeds relatief goedkope Sojoez-raket kan daardoor alleen nog maar meer aantrekkelijk worden.

Groen licht

Op 27 mei 2003 kwamen de voor ruimtevaartaangelegenheden verantwoordelijke ministers van de ESA-lidstaten en Canada bijeen op het ESA-hoofdkantoor in Parijs. Er werd onder meer gesproken over het herstel van het concurrentievermogen van de Ariane 5 en over de strategische samenwerking met Rusland.

ESA stemde erin toe dat de Sojoez-lanceerraket in de toekomst wordt gelanceerd vanaf het Centre Spatial Guyanais (CSG) in Kourou, Frans Guyana. Het gebruik van de Sojoez is een mooie aanvulling op de Ariane 5 en de toekomstige kleine lanceerraket Vega zodat over enkele jaren in Kourou drie types draagraketten ter beschikking zullen zijn: de lichte Vega, de middelzware Sojoez en de krachtige Ariane 5.

Het politieke signaal dat aan Moskou is gegeven voor een Europees-Russische samenwerking in de ruimte kost ESA in totaal 314 miljoen euro. Frankrijk draagt met meer dan 50% het leeuwenaandeel van het programma en verder doen ook Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, Italië, Spanje en België mee. De bijdrage langs Russische kant bedraagt ongeveer een derde van de totale kosten.

Het lanceercomplex voor de Sojoez zal ongeveer tien kilometer ten noorden van het bestaande Ariane 5-lanceerplatform worden gebouwd. De werken zullen nog dit jaar aanvangen. De eerste zes maanden zal Rusland daarvoor tot 200 specialisten naar Kourou sturen. Ze zullen de Europese technici bijstaan bij de bouw van de lanceerinstallaties. Daarna zullen permanent gemiddeld 100 Russische specialisten ter plaatse zijn.

De Russen bouwen het gebouw MIK, waar de raket geassembleerd wordt. “Het werk aan de infrastructuur en de raketsystemen, die een volledige modernisering moeten ondergaan, zullen eind 2005 voltooid zijn”, aldus Joeri Koptev.

Eerste opdrachten liggen vast

In Kourou zal de nieuwe Sojoez 2-draagraket gelanceerd worden in twee verschillende versies: Sojoez/ST (2-1A en 2-1B). Volgens Koptev volstaan vier lanceringen per jaar om uit de kosten te geraken. Daarna wordt al winst gemaakt.

De eerste opdrachten voor de Sojoez liggen al vast. Tijdens de eerste vlucht vanaf Kourou, voorzien voor half 2006, zal de nieuwe Sojoez de Franse astronomische satelliet Corot in een polaire baan om de aarde brengen. Verder zijn ook al Venus Express, Smart 2, BepiColombo, Eddington en de eerste reeks satellieten voor het Europese navigatiesysteem Galileo geboekt.

Tijdens de onderhandelingen waren eventuele bemande ruimtevluchten vanuit Kourou geen specifiek gespreksonderwerp, maar langs beide kanten houdt men de mogelijkheid daarop wel open. Zo kunnen de verschillende Sojoez-installaties eventueel voor bemande missies worden uitgerust.