Ozongat boven de Zuidpool valt uit elkaar
Op basis van meetgegevens die zijn verzameld met een instrument aan boord van ESA’s aardobservatiesatelliet ERS-2, voorspelt het KNMI dat het ozongat boven de Zuidpool deze week uit elkaar zal vallen. Dat is uitzonderlijk vroeg, want in voorafgaande jaren hield het ozongat twee maanden langer aan.
“Het ozontekort in het ‘gat’ boven de Zuidpool is dit jaar uitzonderlijk gering,” vertelt klimaatonderzoeker Henk Eskes van het KNMI. “Het gaat om slechts de helft van wat de afgelopen jaren gebruikelijk was. Op grond daarvan en aan de hand van de satellietgegevens voorspellen we dat het ozongat zich op woensdag 25 september in tweeën splitst en daarna verder zal verzwakken. Maar het valt nog niet uit te sluiten dat een van de twee delen alsnog weer groter wordt.”
Het ozongat ontstaat sinds het begin van de jaren tachtig elk jaar boven het zuidpoolgebied. In de periode augustus-september wordt ruim de helft van de natuurlijke hoeveelheid ozon boven Antarctica afgebroken. Dit gebeurt door ozonafbrekende stoffen in de atmosfeer zoals CFK's (chloorfluorkoolwaterstoffen). Die werden vroeger toegepast in onder meer spuitbussen en koelkasten. De ozonafbraak gebeurt onder invloed van zonlicht en alleen als het zeer koud is. Vandaar dat het ozongat boven het zuidpoolgebied direct na de poolwinter ontstaat, als de zon weer opkomt. Ook buiten het zuidpoolgebied en op gematigde breedtes wordt overigens ozon afgebroken. Maar dat gaat via andere, langzamere reacties en geschiedt veel minder sterk dan boven het zuidpoolgebied.
Door internationale afspraken is de productie van ozonafbrekende stoffen sterk afgenomen. Sinds enkele jaren neemt hierdoor de hoeveelheid ozonafbrekende stoffen in de atmosfeer langzaam af. Op dit moment is die afname nog te gering om het kleine en kortlevende ozongat van dit jaar te verklaren. De verklaring moet dan ook eerder worden gezocht in natuurlijke variaties in het weer die van invloed zijn op de grootte en levensduur van het ozongat. Het ozongat wordt omringd door een gordel van sterke winden. Die fungeren als een soort ‘wand’, die uitwisseling van lucht binnen en buiten het ozongat verhindert. Als bij het naderen van de poolzomer de temperatuur in het zuidpoolgebied toeneemt en de winden zwakker worden, mengt ozonarme lucht binnen de gordel zich met ozonrijkere lucht daarbuiten en verdwijnt het ozongat. Normaal gebeurt dit in november-december. Maar op grond van de voorspellingen zal dit al deze week gebeuren.
Het KNMI gebruikte voor de voorspelling meetgegevens van ESA’s Global Ozone Monitoring Experiment (GOME), Dit instrument bevindt zich aan boord van de ERS-2 satelliet. Aan de hand van de GOME-gegevens wordt dagelijks wereldwijd de ozonvariatie geanalyseerd en worden negendaagse voorspellingen opgesteld.
De GOME Fast Delivery Service zorgt ervoor dat de satellietgegevens nagenoeg ogenblikkelijk beschikbaar zijn voor onderzoekers. De gegevens worden daartoe opgenomen en verspreid door het European Centre for Medium-Range Weather Forecasts, een in Groot-Brittannië gevestigde internationale organisatie voor weersvoorspellingen op de middellange termijn
De GOME Fast Delivery Service is ontwikkeld onder ESA’s Data User Programme, een initiatief voor de ontwikkeling en demonstratie van praktische toepassingen bij instituten en communities van privé-gebruikers.
Het GOME-instrument is een nadir-scannende ultraviolet en zichtbaar licht spectrometer om atmosferische ozonwaarden vast te leggen. Met nadir wordt het punt loodrecht onder de vluchtbaan van de satelliet bedoeld. Sinds 1996 levert ESA aan het KNMI en andere gebruikers wereldwijde waarnemingen van ozon, stikstofdioxide en samenhangende gegevens over de bewolking via CD-ROM en via internet.
Eerder dit jaar lanceerde ESA ook de milieusatelliet Envisat. Die heeft nog meer instrumenten aan boord waarmee klimaatonderzoekers ozonwaarden en andere atmosferische meetgegevens ontvangen. Zo beschikt Envisat over het instrument SCIAMACHY (Scanning Imaging Absorption Spectrometer for Atmospheric Cartography). Daarmee worden sporengassen en aërosolconcentraties in de atmosfeer vastgelegd. Aan boord van Envisat is ook de sensor GOMOS (Global Ozone Monitoring by Occultation of Stars). Daarmee worden ozonconcentraties van de stratosfeer gemeten. Daarnaast verzamelt het instrument MIPAS (Michelson Interferometer for Passive Atmospheric Sounding) informatie over de chemische en natuurkundige processen in de stratosfeer die een rol spelen bij opeeenhopingen van ozon.
ESA en de Europese organisatie voor exploitatie van weerkundige satellieten EUMETSAT bereiden verder een serie van drie nieuwe satellieten voor. Deze zogenoemde MetOp-satellieten krijgen geavanceerde opvolgers van het GOME-instrument aan boord. Na hun lancering vanaf 2005 zijn de wereldwijde ozonmetingen dan in ieder geval weer voor minstens tien jaar gegarandeerd.
