De Leoniden komen!

Vallende sterren

De Leoniden ontlenen hun naam aan het sterrenbeeld Leeuw (Latijn: Leo) waarvandaan ze langs de hemel lijken weg te schieten. Ze zien eruit als razendsnelle, sterachtige puntjes die wegvluchten en worden in de volksmond ook wel 'vallende sterren' genoemd. In werkelijkheid zijn het geen sterren maar stof- en gruisdeeltjes ('meteoroïden') die de komeet 55P/Tempel-Tuttle tijdens zijn vele omlopen rond de zon achterliet. De gruisdeeltjes hebben zich langs de hele baan van de komeet verspreid en de aarde kruist die baan ieder jaar rond 17/18 november. Terwijl onze planeet door de gruisdeeltjes ploegt, schieten sommige met zeer hoge snelheid de atmosfeer binnen. De luchtmoleculen worden door de wrijving met het deeltje zodanig verhit, dat ze fel oplichten. Voordat het deeltje op zo'n 100 kilometer hoogte is verdampt, is zo een langgerekt lichtspoor te zien in de vorm van een meteoor.

In gewone jaren zijn er maar tientallen Leoniden-meteoren per uur te zien. Maar soms zijn het er vele duizenden per uur en is er sprake van een 'meteorenregen'. Het spannendst van de Leoniden-meteorenregens is dat ze onvoorspelbaar zijn. Zo werden Amerikaanse waarnemers in november 1966 verrast toen 150.000 meteoren per uur langs de hemel schoten. Al eerder waren Leoniden-regens te zien geweest in 1799, 1833 en 1866. Aan de hand van de 33-jaarlijkse periode kon toen worden afgeleid dat de meteoren samenhingen met de al eerder genoemden moederkomeet die eens per 33 jaar om de zon scheert. Maar omdat het spektakel in 1899 en 1933 uitbleef, waren weinig waarnemers er in 1966 op bedacht.

Op 28 februari 1998 scheerde de Leoniden-komeet opnieuw langs de zon. Daardoor trekt de aarde nu nog door hoge stof- en gruisconcentraties van de komeetstaart. Meteorendeskundigen voorspelden voor 1998 en 1999 'superuitbarstingen'. In 1998 werden 'slechts' 250 meteoren per uur waargenomen. Maar in 1999 deed zich een opvlamming tot 2700 meteoren per uur voor. Ruimtevaartorganisaties waren zelfs bevreesd dat satellieten door de meteorenstorm zouden worden gezandstraald. Voor alle zekerheid werden kostbare instrumenten zoals de Hubble-ruimtetelescoop van de storm afgewend. Gelukkig deden zich toen geen ongelukken voor. Wel registreerden sterrenkundigen lichtflitsen op de maan. Die werden veroorzaakt door in de maanbodem inslaande Leoniden. In 2000 viel de activiteit weer tegen met een maximale ZHR (aantal meteoren per uur in het zenit) van 480.

Uitbarstingen

Is er een kans dat dit jaar wél een meteorenregen optreedt? Dat hangt er vanaf door welk deel van de zwerm de aarde dit jaar trekt. Op grond van een analyse van de waarnemingen van de vorige jaren is nu een beter inzicht verkregen in de verdeling van de zwerm. Op grond daarvan is de volgende voorspelling uitgebracht voor twee kort na elkaar optredende maxima:

 

• 18 november tussen 11.00 en 11:30 u. Nederlandse tijd: 1000 tot 4000 meteoren per uur.
• 18 november rond 19.00 u. Nederlandse tijd: 8000 tot 15.000 meteoren per uur.

Omdat het in het eerste geval voor ons overdag is, en in het tweede geval het sterrenbeeld Leeuw zich nog onder de horizon bevindt (opkomst pas om 23.30 u.), zou dat betekenen dat wij het spektakel moeten missen. Vandaar dat Nederlandse expedities zijn vertrokken naar de VS en China, waar het wél nacht zal zijn én de radiant hoog aan de hemel staat.

KNMI

Het KNMI organiseert komend weekeinde een omvangrijke waarnemingscampagne op zee om gegevens te verzamelen over de Leoniden. Stuurlieden van koopvaardijschepen die reeds deelnemen aan het verzamelen van weerkundige gegevens, is gevraagd nu ook meteorentellingen te gaan doen. Op die manier wordt een schat aan waarnemingen verzameld vanaf onherbergzame en donkere plaatsen op de werelzeeën. De waarnemingen zijn van groot belang omdat ze meer inzicht geven over de aard en stofstructuur van de Leoniden.

Kijk toch!

Hoewel de voorspelde tijdstippen van de verwachte uitbarstingen ons land niet gunstig zijn, wordt toch aangeraden te kijken tijdens de nacht van zaterdag op zondag 17/18 en eventueel nog de volgende nacht van 18/19 november. De berekeningen zijn namelijk lang niet zeker en de kans dat door een lokale verdichting in het meteoroïdenspoor op een onvoorspeld tijdstip verhoogde activiteit kan optreden, is niet denkbeeldig. De maan stoort dit jaar niet. Het is drie dagen na nieuwe maan zodat de maan al lang onder is als de meteorenactiviteit begint.

Het is dit jaar trouwens de laatste keer dat we iets bijzonders met de Leoniden kunnen verwachten. Volgend jaar is er misschien nog verhoogde activiteit, maar het is dan bijna volle maan zodat veel zwakkere meteoren in het maanlicht verloren zullen gaan. De jaren daarna neemt de activiteit nog verder af tot een matige zwerm van zo'n 15 meteoren per uur. In 2006 en 2007 zou nog een korte opvlamming kunnen optreden. Maar de modellen voorspellen dat het daarna rustig zal zijn omdat Jupiter de banen van de meteoroïden dusdanig zal verstoren dat ze in 2033 en 2066 te ver van de aarde zullen passeren.