Utrechtse telescoop met Mir in zee

De telescoop, COMIS, is gebouwd door Stichting Ruimteonderzoek Nederland (SRON) in samenwerking met de Universiteit van Birmingham en heeft 12 jaar succesvol gefunctioneerd. Het instrument werd in 1987 gelanceerd aan boord van de aan MIR te koppelen Kvant-module. Projectleider Bert Brinkman: "COMIS heeft niet alleen wetenschappelijk veel opgeleverd, het was voor ons ook een primeur om met de Russen samen te werken." Het apparaat werkte niet onmiddellijk vlekkeloos. Na intensieve samenwerking tussen alle betrokken partijen hebben de kosmonauten de problemen tijdens een tweetal ruimtewandelingen op kunnen lossen.

COMIS, acroniem voor Coded Mask Imaging Spectrometer, was ontworpen om kosmische bronnen van röntgenstraling waar te nemen. Röntgenstraling in het heelal ontstaat bij allerlei uiterst gewelddadige processen, zoals supernova's, alles verslindende zwarte gaten of neutronensterren. COMIS ontdekte en lokaliseerde maar liefst 7 nieuwe dubbelsterren die röntgenstraling uitzenden. De meeste waarnemingen met COMIS werden gedaan in de eerste jaren aan boord van Mir. Om de telescoop op een object te richten moest het hele ruimtestation gedraaid worden. Toen eind 1990 Mir werd uitgebreid met twee modulen was het station te zwaar geworden om regelmatig te heroriënteren voor de waarnemingen.

Een kosmonaut maakt nooit een fout

Net aan Mir gekoppeld dreigde het project nog bijna te mislukken. Een defect onderdeel leidde ertoe dat het instrument onbruikbaar was geworden. De teleurstelling bij de betrokkenen sloeg al snel om in hoop toen de Russen aanboden de kapotte detector te vervangen door een reservemodel waarover SRON nog beschikte. Twee kosmonauten zouden tijdens een ruimtewandeling een poging tot reparatie wagen. Omdat die kosmonauten al in het ruimtestation aanwezig waren konden zij zelf niet oefenen met het speciaal voor deze taak ontworpen gereedschap. Dat gebeurde door twee andere kosmonauten in het simulatiezwembad. Vervolgens werd het gereedschap inclusief gebruiksaanwijzing per onbemande module naar Mir gestuurd. "Die reparatie was een enorme opgave.", zegt Brinkman, "Ons instrument was simpelweg niet ontworpen om achteraf gemakkelijk onderdelen te vervangen." De eerste reparatiepoging tijdens een vijf uur durende ruimtewandeling mislukte. Het speciaal ontworpen gereedschap bleek toch niet goed te werken.

"Het was een geweldig spannende tijd", aldus Brinkman, "en één ding werd ons door onze Russische collega's goed duidelijk gemaakt: een kosmonaut maakt nooit een fout." En dat bleek vier maanden later, tijdens een tweede reparatiepoging. Het haperende onderdeel werd met succes vervangen en nadien heeft het apparaat altijd zonder mankeren gewerkt.

COMIS was een belangrijke voorloper van de groothoekcamera's die SRON ontwikkelde voor de in 1996 gelanceerde Italiaans-Nederlandse satelliet Beppo-SAX. Beppo-SAX ontsluierde veel geheimen rond de mysterieuze gammaflitsen, kosmische superexplosies en is nog altijd actief.