Rusteloos heelal
Van 5 tot 8 mei komen in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam honderden ruimteonderzoekers uit binnen- en buitenland bijeen. Tijdens het symposium 'The Restless High-Energy Universe' komt de totaal vernieuwde aanblik op het heelal aan bod die de Italiaans-Nederlandse satelliet BeppoSAX heeft opgeleverd.
Halverwege deze week, op koninginnedag omstreeks 03 u., zal de inmiddels uitgeschakelde satelliet terugvallen in de atmosfeer en verbranden.
Gammaflitsen
BeppoSAX werd op koninginnedag 1996 gelanceerd vanaf de lanceerbasis Cape Canaveral in Florida. Al snel ontpopte de röntgensatelliet zich als een ware 'gammaflitsenjager'. Gammaflitsen, kortstondige kosmische uitbarstingen van hoogenergetische gammastraling, vormden sinds hun ontdekking door Amerikaanse spionagesatellieten dertig jaar geleden een groot raadsel. Dankzij de röntgengroothoekcamera's van het Nederlands ruimteonderzoeksinstituut SRON aan boord van BeppoSAX kwam daar verandering in. Met ongekende snelheid konden deze camera's de positie van een gammaflits aan de hemel bepalen. Door de positie onmiddellijk bekend te maken, konden ook andere telescopen de nagloed van de flits bestuderen in röntgen-, radio- of zelfs zichtbaar licht.
Een gammaflits die in februari 1997 waargenomen werd, bracht wetenschappers een stuk dichter bij de mogelijke verklaring: de geboorte van een zwart gat, bij de ineenstorting van een zware, roterende ster. De explosie waarmee dat gepaard gaat is zo groot, dat ze waarneembaar is tot in de verste uithoeken van het heelal. BeppoSAX heeft meer dan veertig van deze explosies gelokaliseerd, de meeste op afstanden tussen 5 en 12 miljard lichtjaar.
Opvolgers
De doorbraak rond de gammaflitsen was één van de belangrijkste wapenfeiten van BeppoSAX, maar zeker niet het enige. “Hoe rustig een sterrenhemel er ook uit kan zien, BeppoSAX heeft ons nog eens getoond dat het in het heelal bekeken in röntgenstraling veel heftiger toegaat,” zegt Ed van den Heuvel, professor aan de Universiteit van Amsterdam en organisator van de bijeenkomst. “Tijdens het symposium zullen de ontdekkingen op basis van BeppoSAX-waarnemingen aan bod komen, maar ook de nieuwste resultaten van zijn opvolgers zoals de ESA-satellieten XMM-Newton en Integral en de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra.”
BeppoSAX is al een jaar niet meer operationeel, maar draait nog wel in een baan om de aarde. Die cirkelvormige baan, nu nog op zo'n 250 kilometer boven het aardoppervlak, wordt geleidelijk lager door de - uiterst geringe - luchtweerstand op die hoogte. Naarmate de satelliet verder daalt, neemt de luchtweerstand toe. Daardoor versnelt het proces, totdat op 120 kilometer hoogte de 'terugkeerfase' begint. In een minuut of veertig verbrandt de satelliet boven de evenaar grotendeels in de atmosfeer.
Nederland heeft een deel van de ontwikkeling van het instrument gefinancierd en was verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het standregeling-subsysteem, de zonnepanelen (Dutch Space), besturingselektronica (SPE), sensoren (TNO TPD) en de eerder genoemde röntgengroothoekcamera's (SRON). Het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR) was programmamanager van dit project. De astronomen van de Nederlandse Onderzoeksschool voor Astronomie (NOVA) en van SRON hadden een belangrijke rol bij de interpretatie van de BeppoSAX-waarnemingen.
